Şeb-i Arus, Farsçada "Düğün Gecesi" anlamına gelir ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî'nin vefat ettiği, yani Hakk’a vuslat (kavuşma) eylediği geceyi ifade eder. Bu anma törenlerinin merkezi ritüeli Sema Ayin-i Şerifi'dir ve tasavvufi müzik, bu ayinin yapısal, sembolik ve duygusal temelini oluşturur. Şeb-i Arus'taki müzik, basit bir eşlikten öte, semazenin manevi yolculuğunu başlatan, yöneten ve tamamlayan kutsal bir dil işlevi görür.

Tasavvufi Müziğin Rolü: Mevlevi Ayin-i Şerifi

Şeb-i Arus programının odak noktası olan Sema, Mevlevi Ayin-i Şerifi adı verilen büyük ve anıtsal bir müzik formu eşliğinde icra edilir. Türk Mûsikisinin en önemli formlarından biri olan Ayin, kendi içinde dört ana bölüme ("Selam"lar) ayrılmış, bestelenmiş, sözlü ve sözsüz eserlerden oluşur. Müziğin Şeb-i Arus'taki rolü şu temel işlevlerde özetlenebilir:

1. Manevi Yolculuğa Doğru

Ayin-i Şerif, semanın her aşamasının zamanlamasını, ritmini (usul) ve duygusal atmosferini (makam) belirler. Müzik olmadan Sema icra edilemez ve manevi anlamını yitirir.

·        Na‘t-ı Şerif (Tevhid): Tören, Hz. Muhammed’i öven, genellikle Rast makamındaki Na‘t-ı Şerif ile başlar. Bu eser, Mutrıb heyetinin A’yinhan’ı tarafından icra edilir ve Yaratan'ın Birliğine ve Peygamber'e duyulan sevgiye odaklanarak manevi atmosferi kurar.¹

·        Ney Taksimi: Na‘t’tan sonra icra edilen Ney taksimi, törenin en önemli anlarından biridir. Ney, kamışlıktan ayrılmış insan-ı kâmili sembolize ederken, çıkardığı ses (nefes), Nefes-i Rahmân (Allah'ın nefesi) olarak kabul edilir ve semazenlerin coşku (vecd) haline geçişine zemin hazırlar. ²

·        Peşrev ve Dört Selam: Peşrev adı verilen saz eserinin ardından başlayan dört selam, semazenin manevi âlemlerdeki seyrini müzikle tasvir eder. Her selam farklı bir makam ve usulde (ritimde) bestelenir:

o   Birinci Selam: İnsanın Allah’a kulluk bilgisiyle hakikate doğuşunu.

o   İkinci Selam: Allah’ın kudreti karşısında hayranlık duymasını.

o   Üçüncü Selam: Hayranlığın "Allah Aşkı"na dönüşmesini (şevk) ve vuslata doğru yükselişi (urûc). Bu bölümde genellikle daha hareketli ritimler (Yürük Usuller) kullanılır. ³

o   Dördüncü Selam: Semanın tamamlanıp, kullukta seyrin tekrar başlangıç noktasına dönülmesini, yani manevi yolculuğun tamamlandığını ifade eder.

2. Sembolik Anlam

Tasavvufi müzik, Sema’daki her harekete derin bir sembolik anlam yükler. Örneğin, kullanılan ritimler (usuller) ve makamlar, kâinatın dönüşü ve ilahi âlemdeki düzeni yansıtır. Devr-i Kebir usulü (28 zamanlı), dönüşün ve kâinatın döngüselliğinin; farklı makamlar ise (Hüzzam, Segâh, vb.) farklı manevi hallerin (hâl) ifadesi olur.

3. Vecd ve Fânîlik Hâlinin Tetikleyicisi Musiki

Mevlevi musikisi, Sema’nın vazgeçilmez bir parçası olup, yalnızca estetik bir unsur değil, dervişi mistik transa hazırlayan temel bir araçtır. Özellikle ney sesi, Mevlana’nın “Dinle neyden kim hikâyet etmede/Ayrılıklardan şikâyet etmede” dizeleriyle, Mutlak Kaynak’tan ayrılmış olan ruhun özlemini dile getirir.

Müzik, semazenin nefsinden sıyrılıp ruhani bir coşku (vecd) haline ulaşmasında kritik bir rol oynar. Kudüm’ün ritmi (kalbin atışını), Ney’in nefesi (ilahi aşkı) ve Ayinhan’ın seslendirdiği Farsça ve Türkçe güfteler (çoğunlukla Mevlânâ’nın ve Sultan Veled’in şiirleri), semazenin kendi varlığını yok sayarak (fenâ fillah) Hak ile halk arasında bir köprü kurmasına yardımcı olur.

Sonuç

Mevlâna’nın Şeb-i Arûs'u bir matem değil, bayram olarak görmesi, onun Vahdet-i Vücud felsefesini ne denli içselleştirdiğinin kanıtıdır. Sema ve ona eşlik eden Mevlevi Musikisi, bu birliği teorik bir düşünce olmaktan çıkarıp, estetik ve fiziksel bir deneyime dönüştürür. Semazenin kozmik dönüşü, musiki eşliğinde nefsini terk edişi ve kollarını açarak evrenle birleşmesi, kulun Mutlak Varlık ile olan ayrılmaz bağını simgeler. Bu bütünlük, Mevlana’nın aşk felsefesiyle harmanlanarak, İslam mistisizminin en zarif ve derin ifadesini oluşturur. Şeb-i Arûs her yıl bu ilahi vuslatı anarken, Sema, Vahdet-i Vücud’un yaşayan ve dönen bir simgesi olarak kalmaya devam edecektir.

Şeb-i Arus törenlerindeki tasavvufi müzik, aynı zamanda sadece bir ritüel enstrümanı değil, Vuslat Gecesi'nin felsefesini somutlaştıran temel unsurdur. Mevlevi Ayin-i Şerifi, dini mûsiki açısından bir beste formu olmasının yanı sıra, semazenin yolculuğunu yönlendiren, ona manevi makamları hissettiren ve izleyiciyi de bu manevi atmosfere ortak eden zorunlu bir unsurdur. Müzik, Mevlânâ’nın ölümü düğün olarak görme felsefesinin en güçlü ve hissedilir ifadesidir.

Dipnotlar

¹ Na‘t-ı Şerif: Geleneksel olarak bestesi Buhûrîzâde Mustafa Itrî Efendi’ye ait olan Rast makamındaki Na‘t okunur ve bu, Peygamber’e duyulan saygıyı ifade eder.

² Ney’in Sembolizmi: Ney, kamışın kesilip oyulmasından sonra ses çıkarması gibi, insanın da nefsinden ayrılıp (pişme) ilahi nefesle dolmasını simgeler.

³ Selamlar ve Ritim: Ayinlerde Evfer, Devr-i Hindi gibi farklı usuller (ritimler) kullanılır. Üçüncü selamda kullanılan Yürük Usuller, manevi coşkunun ve hızlanmış aşkın ifadesidir.

Mistik yaklaşım kişinin tanrıyı sadece gözüyle kulağıyla algılayamayacağı onu fikirlerin ötesinde ruh ile içten bir şekilde bağ kuracağına inandığı anlayıştır.

Kaynaklar

·        Akdoğan, Y. (2003). Türk Mûsikisinde Mevlevî Âyini Formu. İstanbul: Ötüken Yayınları. (Ayin formunun Türk mûsikisi tarihindeki yeri ve yapısı üzerine temel eser.)

·        Özkan, İ. H. (2008). Türk Dinî Mûsikîsi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları. (Mevlevi Ayini’nin makam ve usul özelliklerini ve Türk Din Mûsikisi içindeki konumunu inceler.)

·        Talu, R. H. (2014). "Mevlevi Ayinleri ve Sembolizmi". İslam Araştırmaları Dergisi, (57), 143-160. (Ayindeki sembolizm ve tarikat ritüellerinin müzikle ilişkisini açıklar.)

·        Konya Türk Tasavvuf Müziği Topluluğu Müdürlüğü. (Çeşitli yayınlar). (Şeb-i Arus etkinliklerinde icra edilen Ayinlere ve topluluğun rolüne dair resmi bilgiler.)

TDV İslâm Ansiklopedisi. "Mevlevî Âyini" maddesi. (Törenin tarihsel gelişimi ve İslami tasavvufi terimler açısından analizi.)

Dr. Murat Karabulut
Gazi Üni. Öğr. Üyesi
Gazete Ankara Dijital Haber Portalı – Köşe Yazarı
E-posta: mkarabulut@gazeteankara.com.tr