MADDE GEREKÇELERİ

Madde 1 – Amaç

Bu madde ile Kanunun temel amacı belirlenmiştir. Yapay zekâ sistemlerinin yalnızca teknik verimlilik açısından değil; insan onuru, temel haklar, kamu yararı ve dijital egemenlik perspektifiyle düzenlenmesi hedeflenmektedir. Madde, Anayasanın 2 nci maddesinde yer alan hukuk devleti ilkesine açık bir gönderme içermektedir.

Madde 2 – Kapsam

Bu madde ile Kanunun coğrafi ve kişisel kapsamı belirlenmiştir. Türkiye’de faaliyet gösteren yabancı menşeli yapay zekâ sistemlerinin de Kanun kapsamına alınması suretiyle, uygulamada doğabilecek yetki ve sorumluluk boşluklarının önüne geçilmesi amaçlanmaktadır.

Madde 3 – Dayanak

Madde ile Kanunun anayasal dayanakları açıkça belirtilmiş; özellikle temel hakların sınırlandırılması, kişilik hakları ve çalışma özgürlüğü ile bağlantı kurulmuştur. Bu yaklaşım, normlar hiyerarşisi bakımından hukuki güvenliği güçlendirmektedir.

Madde 4 – Tanımlar

Bu madde ile Kanunun uygulanmasında tereddüt yaratabilecek kavramlar açıklığa kavuşturulmuştur. Tanımların büyük bölümü Avrupa Birliği Yapay Zekâ Tüzüğü ile uyumlu şekilde belirlenmiş, ancak Türk hukuk sistemine uygun terminoloji tercih edilmiştir.

Madde 5 – Risk sınıfları

Madde ile risk temelli yaklaşım benimsenmiştir. Yapay zekâ sistemlerinin etkilerine göre sınıflandırılması, orantılılık ve ölçülülük ilkeleri gereği zorunlu görülmüştür. Bu sayede yenilikçiliğin gereksiz şekilde kısıtlanmasının önüne geçilmesi amaçlanmaktadır.

Madde 6 – Kabul edilemez riskli yapay zekâ sistemleri

Bu madde ile insan onuru ve temel haklarla açıkça bağdaşmayan yapay zekâ uygulamaları yasaklanmaktadır. Sosyal puanlama ve bilinçaltı manipülasyon gibi uygulamalar, demokratik toplum düzeni ile bağdaşmadığından mutlak yasak kapsamına alınmıştır.

Madde 7 – Yüksek riskli yapay zekâ sistemleri

Madde, bireylerin yaşamını doğrudan etkileyen alanlarda kullanılan yapay zekâ sistemlerini yüksek riskli olarak tanımlamaktadır. Özellikle yargı, sağlık ve eğitim alanlarında yapay zekânın sınırsız kullanımının telafisi güç zararlar doğurabileceği değerlendirilmiştir.

Madde 8 – Risk ve etki değerlendirmesi

Bu madde ile sağlayıcılara önleyici nitelikte yükümlülükler getirilmiştir. Amaç, hak ihlalleri ortaya çıktıktan sonra değil, henüz sistem piyasaya sürülmeden önce risklerin tespit edilmesidir.

Madde 9 – Veri yönetişimi

Madde, ayrımcılığın en önemli kaynağı olan veri setlerine odaklanmaktadır. Eğitim verilerinin niteliği, yapay zekâ çıktılarının adilliği açısından kritik görüldüğünden açık yükümlülükler öngörülmüştür.

Madde 10 – İnsan denetimi

Bu madde ile “insan merkezli yapay zekâ” ilkesi somutlaştırılmaktadır. Yapay zekânın karar verici değil, karar destekleyici bir araç olduğu açıkça vurgulanmaktadır.

Madde 11 – Şeffaflık ve kayıt tutma

Madde, denetim ve hesap verebilirliğin sağlanması amacıyla kayıt tutma yükümlülüğünü düzenlemektedir. Bu yükümlülük, idari ve yargısal denetimin etkinliğini artıracaktır.

Madde 12 – Şeffaflık yükümlülüğü

Sınırlı riskli yapay zekâ sistemlerinde kullanıcıların yanıltılmaması ve bilgilendirilmiş rıza ilkesinin korunması amaçlanmaktadır.

Madde 13 – Asgari riskli sistemler

Bu madde ile düşük riskli yapay zekâ uygulamalarının aşırı düzenlemeye tabi tutulmaması, inovasyonun teşvik edilmesi hedeflenmektedir.

Madde 14 – Kamuya özgü ilkeler

Madde, kamu gücünün kullanımında hukuki meşruiyetin korunmasını amaçlamaktadır. Yapay zekâ kullanımının açık bir yasal dayanağa dayanması esası benimsenmiştir.

Madde 15 – İdari işlemlerde insan iradesi

Bu madde, idare hukukunun temel ilkelerinden olan yetki ve sorumluluğun devredilemezliği ilkesini yapay zekâ bağlamında güvence altına almaktadır.

Madde 16 – Yapay Zekâ Üst Kurumu

Madde ile merkezi ve uzmanlaşmış bir denetim otoritesinin kurulması öngörülmektedir. Kurumun idari ve mali özerkliği, siyasi etkilerden bağımsız bir denetim mekanizması oluşturmak amacıyla düzenlenmiştir.

Madde 17 – Yetkiler

Bu madde, Kurumun görev ve yetkilerini belirleyerek uygulamada yetki karmaşasını önlemeyi amaçlamaktadır.

Madde 18 – İdari para cezaları

Madde ile caydırıcılığı yüksek, ancak ölçülülük ilkesine uygun bir yaptırım rejimi benimsenmiştir. Ciro esaslı cezalar, büyük ölçekli aktörler bakımından etkinlik sağlamaktadır.

Madde 19 – Faaliyet durdurma

Bu madde, telafisi güç zararların önlenmesi amacıyla idareye geçici ve sürekli durdurma yetkisi tanımaktadır.

Madde 20 – Uyum süresi

Madde ile kamu ve özel sektörün Kanuna uyum sağlayabilmesi için makul bir geçiş süresi öngörülmüştür.

Madde 21 – Yürürlük

Kanunun yürürlük tarihine ilişkin usul hükmüdür.

Madde 22 – Yürütme

Anayasanın 104 üncü maddesi gereğince yürütme yetkisinin Cumhurbaşkanına ait olduğu hususu düzenlenmiştir.

Sonuç

Bu Kanun Taslağı, Türkiye Cumhuriyeti’nin yapay zekâ teknolojilerinin geliştirilmesi, kullanılması ve denetlenmesine ilişkin kapsamlı, çağdaş ve sürdürülebilir bir hukuki çerçeve oluşturmayı hedeflemektedir. Taslak; insan onurunun korunması, temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınması, hukukun üstünlüğü ve hesap verebilirlik ilkelerini merkeze alarak, yapay zekâ sistemlerinin etik, şeffaf ve güvenilir biçimde kullanılmasını sağlamayı amaçlamaktadır.

Kanun Taslağı ile birlikte, yapay zekâ uygulamalarının kamu yönetimi ve özel sektörde kullanımında ortaya çıkabilecek risklerin önlenmesi, ayrımcılık ve keyfî uygulamaların engellenmesi, kişisel verilerin korunması ve algoritmik karar alma süreçlerinin denetlenebilir hâle getirilmesi öngörülmektedir. Bu çerçevede, hem bireylerin haklarının korunması hem de teknolojik gelişmenin önünün açılması arasında dengeli bir yaklaşım benimsenmektedir.

Taslağın yürürlüğe girmesi hâlinde; kamu kurumlarında yapay zekâ destekli karar alma süreçlerinin daha şeffaf, hesap verebilir ve hukuka uygun şekilde işletilmesi mümkün olacak, özel sektörde ise yenilikçi uygulamaların hukuki belirlilik içinde geliştirilmesi teşvik edilecektir. Ayrıca, girişimcilik ekosisteminin güçlenmesi, Ar-Ge faaliyetlerinin artması ve yerli yapay zekâ çözümlerinin desteklenmesi suretiyle ülkenin dijital rekabet gücünün artırılması hedeflenmektedir.

Öte yandan Kanun Taslağı, Avrupa Birliği başta olmak üzere uluslararası düzenlemelerle uyumlu bir yapı öngörerek, Türkiye’nin küresel yapay zekâ yönetimi alanında etkin ve saygın bir aktör hâline gelmesine katkı sağlamayı amaçlamaktadır. Bu yönüyle taslak, yalnızca mevcut ihtiyaçlara cevap vermekle kalmayıp, gelecekte ortaya çıkabilecek teknolojik ve hukuki gelişmelere de uyum sağlayabilecek esnek bir düzenleme anlayışını yansıtmaktadır.

Sonuç olarak, bu Kanun Taslağı’nın yasalaşması hâlinde; yapay zekâ uygulamalarına yönelik toplumsal güvenin artacağı, bireylerin haklarının daha etkin şekilde korunacağı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin yapay zekâ alanında etik, güvenli ve sürdürülebilir bir ekosistem oluşturma yolunda önemli bir adım atacağı değerlendirilmektedir.  (Dizi yazımızın sonu)

Saygılarımla

Prof. Dr. Ayhan ERDEM – Köşe Yazarı
aerdem@gazeteankara.com.tr
Gazi Üniversitesi Öğretim Üyesi
Gazete Ankara Dijital Haber Portalı

Serinin I. Yazısı: https://www.gazeteankara.com.tr/writers/ayhan-erdem/yapay-zeka-hukuku-turkiye-neden-kendi-yolunu-cizmek-zorunda-yazi-dizisi-i-4776

Serinin II. Yazısı: https://www.gazeteankara.com.tr/writers/ayhan-erdem/turkiye-yapay-zeka-kanunu-taslagi-yazi-dizisi-ii-4777