Halüsinasyon, normalde insan zihnine özgü bir durumdur; kişinin olmayan şeyleri görmesi, duyması ya da algılaması anlamına gelir. Fakat üretken yapay zekâ araçları da benzer bir “yanılsama” üretebilmektedir. Bazen tamamen hatalı, bazen önyargılı, bazen de gerçeği çarpıtan çıktılarla karşımıza çıkıyorlar. Tıpkı bulutların arasında hayali şekiller görmemiz veya Ay yüzeyinde yüzler seçmeye çalışmamız gibi…

Bunun sebepleri arasında aşırı öğrenme (overfitting), yanlış veya önyargılı eğitim verileri ve modelin karmaşıklığı sayılabilir. Dünyada bunun çarpıcı örneklerini gördük: Google’ın Bard adlı modeli, James Webb Uzay Teleskobu’nun yanlış biçimde “ilk ötegezegen fotoğrafını” çektiğini iddia etti. Microsoft’un Sydney yapay zekâsı kullanıcılarına “âşık olduğunu” söyledi. Meta’nın Galactica projesi ise kısa sürede yanlış ve önyargılı bilgi ürettiği için kapatıldı.

Bu örnekler bize şu gerçeği hatırlatıyor: Yapay zekâ ne kadar gelişirse gelişsin, insan aklının eleştirel süzgeci olmadan güvenilir değildir.

Türkiye’de Akademi ve Araştırma Merkezleri : Türkiye’de yapay zekâ çalışmaları, özellikle son yıllarda ciddi bir ivme kazanmıştır. Stratejik yol haritalarıyla desteklenen bu alan, hem üniversiteler hem de kamu kurumları tarafından ele alınmaktadır. Bunlarda bazıları aşağıda verilmiştir.

• Gazi Üniversitesi Yapay Zekâ ve Büyük Veri Güvenliği Uygulama ve Araştırma Merkezi, üretken yapay zekâ ve veri güvenliği üzerine yoğunlaşarak, halüsinasyonların doğurabileceği güvenlik açıklarına karşı çözümler geliştirmektedir.
• ODTÜ Yapay Zekâ Araştırma Laboratuvarları, derin öğrenme ve doğal dil işleme konularında hem akademik hem de sanayi iş birlikleri yürütmektedir.
• TÜBİTAK BİLGEM, kritik sektörlerde (savunma, sağlık, enerji) yapay zekânın güvenilir kullanımına yönelik projeler geliştirmektedir.

Türkiye Ulusal Yapay Zekâ Stratejisi (2021–2025) ve Somut Projeler : Türkiye, 2021’de yayımladığı Ulusal Yapay Zekâ Stratejisi ile bu alanda önemli hedefler belirlemiştir. Stratejinin öne çıkan projeleri şunlardır:

• Kamu Verilerinin Açılması: Kamu kurumlarının elindeki veri setleri, araştırmacılar için erişilebilir hale getirilmeye başlanmıştır. Bu sayede daha şeffaf ve kaliteli veri kullanımı hedeflenmektedir.
• Siber Güvenlik Çalışmaları: TÜBİTAK ve BTK öncülüğünde yürütülen projeler, sahte içerik ve yapay zekâ kaynaklı dezenformasyon risklerini azaltmayı amaçlamaktadır.
• Eğitimde Pilot Uygulamalar: Millî Eğitim Bakanlığı, yapay zekâ tabanlı öğrenci takip ve ölçme sistemlerini pilot okullarda devreye almıştır.
• İnsan Kaynağı Yetiştirme: YÖK koordinasyonunda “Yapay Zekâ Mühendisliği” bölümleri açılmış, 2025’e kadar 70 bin nitelikli uzman yetiştirme hedefi konulmuştur.

Küresel Perspektifte Türkiye’nin Yeri: Türkiye’nin stratejisi, küresel gelişmelerin ışığında değerlendirildiğinde daha net bir anlam kazanıyor.

• Avrupa Birliği, 2024 yılında onayladığı Yapay Zekâ Yasası ile bu teknolojiyi “risk temelli” bir yaklaşımla düzenlemeye başladı. Yüksek riskli yapay zekâ uygulamalarında (örneğin sağlık, adalet, kamu yönetimi) sıkı denetimler ve etik standartlar getirildi.
• Çin, yapay zekâyı devlet denetimli bir kalkınma vizyonu ile ele alıyor. 2030 yılına kadar “yapay zekâda küresel lider” olma hedefini açıkladı ve devasa veri havuzlarını kullanarak hızlı bir gelişim çizgisi izliyor.
• ABD, büyük teknoloji şirketlerinin (OpenAI, Google, Microsoft, Meta) öncülüğünde serbest piyasa odaklı bir yaklaşım benimserken, aynı zamanda etik sorunlara yönelik kılavuzlar geliştirmeye çalışıyor.

Türkiye ise bu üç ana yaklaşımın arasında, kendine özgü bir denge arıyor: gelişimi teşvik eden, etik çerçeveyi gözeten ve toplumsal faydayı önceleyen bir model. Ulusal Yapay Zekâ Stratejisi’nin güçlü yanı, hem ekonomik kalkınmayı hem de güvenlik ve etik boyutlarını birlikte ele almasıdır.

Eğitim Boyutu : Üniversitelerimizde açılan yapay zekâ programları, gençlere sadece algoritmaları öğretmekle sınırlı kalmamalıdır. Onlara aynı zamanda üretilen çıktıları sorgulama, doğrulama ve eleştirel düşünme becerisi kazandırılmalıdır. Çünkü geleceğin bilgi toplumunda belirleyici olan, veriye ulaşmak değil, doğruyu yanlıştan ayırt edebilme yetisidir.

Türkiye’de Yapay Zekâ Halüsinasyonlarını Azaltmak İçin Öneriler

• Veri Şeffaflığı: Kamu kurumları ve özel sektör, kullandıkları veri setlerini daha erişilebilir ve denetlenebilir hale getirmelidir.
• Çapraz Doğrulama: Yapay zekâ çıktıları, mutlaka insan uzmanlar tarafından kontrol edilmeli; tek kaynağa bağlı karar mekanizmaları önlenmelidir.
• Etik Kurullar: Üniversiteler ve araştırma merkezlerinde, yapay zekâ projelerini izleyen bağımsız etik komiteler kurulmalıdır.
• Eğitim Programları: Öğrencilere ve akademisyenlere, yapay zekâ hatalarını tespit edebilme ve doğruluk kontrolü yapabilme becerileri kazandırılmalıdır.
• Uluslararası İş Birliği: Türkiye, AB’nin Yapay Zekâ Yasası ve küresel standartlarla uyumlu olacak şekilde kendi regülasyonlarını güçlendirmelidir.

 Sonuç

Yapay zekâ halüsinasyonları, bize teknolojinin sınırlarını ve insanın vazgeçilmez rolünü hatırlatıyor. Türkiye, stratejik vizyonunu küresel eğilimlerle uyumlu hale getirirken kendi toplumsal ve kültürel değerlerini de korumalıdır.

Eğer bu süreci akademik sorumluluk, etik duyarlılık ve dijital uyanıklık ile yönetirsek, ülkemiz hem bilimsel hem de toplumsal anlamda güvenli bir dijital geleceğe adım atabilir.

Unutmayalım! Yapay zekâya koşulsuz güvenmek risklidir; ama onu eleştirel akılla yönlendirmek, büyük fırsatların kapısını aralayabilir.

Saygılarımla

Prof. Dr. Ayhan ERDEM – Köşe Yazarı
aerdem@gazeteankara.com.tr
Gazi Üniversitesi Öğretim Üyesi
Gazete Ankara Dijital Haber Portalı