Geçmişten Yankılanan Melodiler

Bir önceki yazımızda, Ankara’nın kırsal melodilerinden modern sanat sahnelerine uzanan dönüşümünü konu edinmiş, müziğin gelenek ile gelecek arasında kurduğu köprünün önemine dikkat çekmiştik. Bugün o köprünün daha sağlam temellerine, yani Türk müziğinin tarihsel köklerine iniyoruz. Çünkü bir kültürün nereden geldiğinin bilinmesi, nereye gideceğini belirlenmesinde en önemli dayanak noktasıdır.

İzlerin Başladığı Yer: Orta Asya’nın Bozkırlarında

Türk müziği, binlerce yıllık birikimiyle yalnızca sanat değil; aynı zamanda bir kültürel bellek taşıyıcısıdır. En eski izler, Orta Asya bozkırlarında şekillenmiştir. Sözlü kültürün hâkim olduğu bu dönemde, müzik; büyü, şifa, savaş, av ve doğa ritüelleriyle iç içe yaşamıştır. Kamlar, Şamanlar, Bahsılar kopuz eşliğinde hem anlatıcı hem icracı hem de ruhani rehberdi. Bu dönemde müzik, toplumun ruhuyla özdeşleşmiş bir iletişim diliydi. Bugün Anadolu’da hâlâ yaşatılan bazı ezgiler, ritimler ve enstrümanlar bu derin belleğin izlerini taşımaktadır. Geleneğin şimdiki temsilcileri olarak onlar gibi olmasa da işlevleri yerine getirdiği düşünülen Aşıklar ve Ozanlar son temsilciler olarak kabul edilir.

İslamiyet’le Gelen Yeni Duyuş

8. ve 9. yüzyıllarda İslamiyet’in kabulüyle birlikte Türk toplulukları yeni bir kültürel çerçevenin içine girdi. Bu dönem, müziğin hem teorik hem pratik açıdan farklı bir boyuta taşındığı dönemdir. Özellikle Farabi ve İbn-i Sina gibi düşünürlerin eserleri, müziği yalnızca duyulara hitap eden bir sanat değil; matematik, ruh sağlığı ve ahlakla ilişkilendirilmiş bir ilim olarak ele almıştır.

Bu dönemde ud, ney, kanun, kopuz, tanbura gibi çalgıların kullanımı artmış; makam sistemi şekillenmeye başlamıştır. Müzik hem saraylarda hem tekkelerde hem de halk arasında farklı biçimlerde varlığını sürdürmüştür.

Selçuklu ve Osmanlı: Kurumsallaşan Müzik Anlayışı

Selçuklu döneminde müzik, özellikle saray çevresinde teşvik edilmiş; Mevlâna ve Yunus Emre gibi gönül erleri aracılığıyla tasavvufî müzik geleneği güç kazanmıştır. Bu dönemin teorisyeni olarak Ladikli Mehmet ön planda gözükmektedir,

Osmanlı’da müzik sadece bir sanat dalı değil; aynı zamanda devlet protokolünün, diplomatik ilişkilerin ve gündelik hayatın da parçasıydı. Enderun’da müzik eğitimi verilir; Mehterhane, orduya moral vermek için kullanılırdı. Klasik Türk Musikisi, özellikle Lale Devri’nden itibaren büyük bir rafinelik kazanmış; III. Selim’den başlayarak hemen bütün padişahların bizzat bestekâr oluşu müziğe olan devlet desteğini göstermiştir. Ancak batı müzik sisteminin etkisi de güçlü bir şekilde ortaya çıkar. Hatta Dede Efendi gibi büyük bestekarların bu duruma fazla dayanamayarak Mekke’ye gittiği kalan ömrünü orada tamamladığı bilinir.

Modernleşme Eşiği: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e

19. yüzyılda başlayan Batılılaşma hareketleriyle birlikte müzikte de dönüşüm yaşanmıştır. Batı nota sisteminin kabulü, orkestraların kurulması, müzik eğitiminin kurumsallaşması bu sürecin önemli adımlarıdır. Ancak bu dönemde halk müziği uzun süre ihmal edilmiş; kırsal kültürün taşıdığı müzikal miras gölgede kalmıştır.

Cumhuriyet döneminde bu ihmal fark edilmiş ve özellikle 1930’lu yıllarda Halkevleri, derleme faaliyetleri ve konservatuvar çalışmalarıyla halk müziği kayıt altına alınmaya çalışılmıştır. Ancak Türk müziği eğitimi Paul Hindemith’in raporunda belirttiği doğrultuda ilerlememiş eğitime sokulmamıştır. Bu süreçte zaman zaman Türk Müziği ile Batı müziği arasında bir üstünlük mücadelesi de yaşanmıştır. Bugün bile Batı müzik sistemi ile eğitim alan kişilerin kendi köklerinin kültüründen gelen müzik türlerindeki bakışı ve bilinç altındaki düşüncelerinin fazla değiştiği söylenemez. Aslında bu fikri anlayışının kime ne sağladığı da sorgulanmalıdır.

Sonuç Yerine: Geçmişin Bilinciyle Geleceği Bestelemek

Türk müziği, bir kıtanın değil bir kültürler zincirinin sesidir. Orta Asya’nın çığlığı, İslam dünyasının derinliği, Anadolu’nun çok sesli mirası bu müzikte birleşmiştir. Bu kökleri bilmeden geleceğe yönelik bir sanat vizyonu geliştirmek mümkün değildir.

Bugün yapılması gereken; müziği sadece bir eğlence değil, aynı zamanda bir kimlik unsuru olarak görmek; kökleri unutmadan, yeni seslere, yeni anlatımlara açık olmaktır. Geçmişin ezgileriyle geleceğin bestelerini kurmak tam da bu bilinçle mümkündür.

Sağlıcakla kalın…

Bir sonraki yazıda:
“Üç Damarda Akan Kültür: Orta Asya, İslam ve Anadolu Harmanı” başlığıyla Türk kültürünü besleyen üç büyük kaynağı ve bu yapı içinde müziğin taşıyıcı rolünü inceleyeceğiz.

Dr. Murat Karabulut
www.gazeteankara.com.tr
“Türkiye’nin kalbi, Ankara’nın sesi”